Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ήλθε ύστερα από άλλες μικρότερες επαναστάσεις, τοπικές εξεγέρσεις και αδιάκοπη σχεδόν ανταρσία επάνω στα βουνά εναντίον του Οθωμανού δυνάστη και ύστερα από μακρότατη ιδεολογική προετοιμασία.
Η πορεία προς την εθνεγερσία του '21 έχει τις ρίζες της στους αιώνες 17ο και 18ο. Το κίνημα των κλεφτών διαμορφώθηκε μέσα σ' αυτούς τους χρόνους σε κίνημα λαϊκό - αγροτικό και σιγά-σιγά η κλεφτουριά απόκτησε συνείδηση λαϊκού εκδικητή. Από την σκληρή μα ελεύθερη ζωή του κλέφτη ξεπετάχτηκε ό,τι πιο ηρωικό δημιούργησε ο ελληνικός λαός στα χρόνια της σκλαβιάς. Η κλεφτουριά αποτέλεσε στήριγμα του λαού και της εξαθλιωμένης αγροτιάς και έγινε πρωτομάχος του εθνικού ξεσηκωμού.
Παράλληλα μ' αυτή την πορεία του ένοπλου και αιματηρού αγώνα του ελληνισμού μια άλλη πορεία, το ίδιο σημαντική, ξεδίπλωνε αργά και βασανιστικά τα βήματά της. Η πορεία της πνευματικής δημιουργίας του υπόδουλου ελληνισμού.
Οι πρώτες αναλαμπές ξεκινούν από την Πόλη, ήδη από τον 15ο αιώνα. Έτσι η παράταξη των λογίων αντιπροσωπευόταν αρχικά κυρίως από το Ιερατείο.
Αργότερα η Επαναστατική Γαλλία στέλνει, τα νέα συνθήματα: Κατάλυση του δεσποτισμού, ελευθερία των ατόμων και των λαών.
Το κίνημα του Διαφωτισμού δίνει το σύνθημα της "Ανάστασης". Κηρύσσει πίστη στη δύναμη του ανθρώπινου μυαλού, στην εξελιξιμότητα του ανθρώπου, στην πρόοδο.
Διατυπώνει το αίτημα:
- Για ελεύθερη σκέψη.
- Για έρευνα του φυσικού κόσμου.
- Για αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
- Για καθολική εκπαίδευση.
Ηγέτης του ελληνικού διαφωτισμού είναι ο Κοραής, που στις αρχές του 19ου αιώνα γράφει: «Ή είναι βέβαιο ότι ενεργείται της Ελλάδος η αναγέννησις ή δεν είναι τίποτα βέβαιο στον κόσμο» και στα 1814 «Υπάρχουν σημεία αναντίρρητα ότι εξύπνησε τέλος πάντων η ταλαίπωρος Ελλάς και η εξύπνισις αυτή προετοιμάζει και την μέλλουσα ελευθερία».
Όμως ο άνθρωπος εκείνος που κατόρθωσε, όσο κανείς άλλος, να υποτάξει την διαφώτιση στην άμεση εθνική - απελευθερωτική δράση είναι ο Ρήγας Φεραίος ή Βελεστινλής. Για τα νεανικά του χρόνια δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στην Ζαγορά, συμπλήρωσε τις σπουδές του στα Αμπελάκια και κοντά 20 χρονών έφυγε κυνηγημένος από τη Θεσσαλία. Αργότερα διετέλεσε γραμματέας του Υψηλάντη της Μολδαβίας και του ηγεμόνα της Βλαχίας Μαυρογένη. Σταθμός της ζωής του ήταν η παραμονή του στο Βουκουρέστι, που τον βοήθησε στην πνευματική του ανάπτυξη. Επηρεάζεται από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, μελετάει τα διδάγματά της, βλέπει τον τεράστιο ενθουσιασμό που ξεσηκώνει στα υπόδουλα Βαλκάνια και ρίχνεται ολόψυχα στην πάλη για το ξύπνημα των βαλκανικών λαών, για την οργάνωση και την προετοιμασία της επανάστασής τους ενάντια στον τουρκικό ζυγό. Κηρύσσεται υπέρ της λαϊκής γλώσσας και γράφει το Θούριο, ύμνο στην λευτεριά που τραγουδήθηκε όσο κανένα άλλο τραγούδι από τους σκλαβωμένους λαούς. Η φλογερή αυτή συνωμοτική του δράση καταθορύβησε την Αυστρία του Μέττερνιχ, και ελήφθησαν μέτρα…
Άξια θαυμασμού είναι και η επαναστατική δράση του Ρήγα που συνέχισε και ολοκλήρωσε η Φιλική Εταιρεία, που ιδρύθηκε από τρεις πατριώτες: τον Ξανθό, Τσακάλωφ και Σκουφά, το 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας. Στις γραμμές της στρατεύτηκαν κι από κει ξεπήδησαν σημαντικότατα στελέχη του επικού απελευθερωτικού αγώνα του λαού, που θ' άρχιζε εξήμισυ χρόνια μετά.
Λαμπρές όσο και σεμνές μορφές που αναδείχτηκαν μέσα από τη δράση τους στην Φιλική Εταιρεία, αλλά και στον ξεσηκωμό είναι οι Υψηλάντηδες. Ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας, Αλέξανδρος Υψηλάντης, με μια φλογερή προκήρυξη στις 24 Φεβρουαρίου του 1821 κηρύσσει την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Η απόφαση αυτή για ένοπλο αγώνα στις Ηγεμονίες ήταν περίπλοκη και τόσο η βίαιη αντίδραση των Τούρκων, όσο και η στάση του Πατριαρχείου που αναγκάστηκε να τον αφορίσει για να σώσει τον Ελληνισμό της Πόλης, την έκαναν δυσκολότερη. Ο αγνός αυτός πατριώτης πέθανε λησμονημένος από τον λαό που με τόσο πάθος υπηρέτησε.
Ο αδελφός του, Δημήτριος Υψηλάντης, υπήρξε μια από τις αγνότερες μορφές του αγώνα που, ενώ υπηρέτησε με όλες του τις δυνάμεις την Επανάσταση, έμεινε έξω από κάθε διεκδίκηση εξουσίας. Παραγκωνίστηκε ο Υψηλάντης, όπως και πολλοί άλλοι φυσικοί αρχηγοί της Επανάστασης, οπλαρχηγοί και λαϊκοί αγωνιστές.
Εμείς σήμερα οφείλουμε να αναγνωρίσουμε στους δυο αυτούς άξιους Έλληνες την τιμή που τους ανήκει για την θυσία τους στον εθνικό αγώνα.
Ένας άλλος γνήσιος λαϊκός αγωνιστής, γνήσιος συνεχιστής του ήθους και της σκέψης των αρχαίων, αμερόληπτος, ανεξίκακος, τίμιος ως τα βάθη της Ρουμελιώτικης ψυχής του ήταν ο Μακρυγιάννης. Η αγάπη του για τον απλό λαό δεν γνωρίζει όρια. Γι’ αυτό έμαθε γράμματα σε μεγάλη ηλικία. Σ' αυτό τον λαό πιστεύει όσο κανείς άλλος. Γύρω του οι παλιοί αγωνιστές, οι ήρωες μαχητές της ελευθερίας γνώριζαν την εγκατάλειψη και ο Μακρυγιάννης πονά γι’ αυτή την αδικία και αγωνίζεται ενάντια σε αυτή.
Μέσα από τις φλόγες του αγώνα, αναδείχτηκαν μορφές λαϊκών αγωνιστών που καθοδήγησαν την εννιάχρονη ένοπλη πάλη του Γένους: Παλαιών Πατρών Γερμανός, Κολοκοτρώνης, Παπαφλέσσας, Διάκος, Ανδρούτσος, Υψηλάντης, Οικονόμου, Κανάρης, Μπότσαρης, Καραϊσκάκης, Αναγνωστόπουλος, Μακρυγιάννης, Μαντώ Μαυρογένους, Μπουμπουλίνα. Όπως η Μπουμπουλίνα έτσι και η τελευταία Σουλιώτισσα ή Μεσολογγίτισσα δίνουν το είναι τους στον αγώνα. Άνθρωποι του Λαού, απλοϊκοί, αναδεικνύονται σε έξοχους πολεμάρχους. Ειρηνικές ψαροπούλες μεταβάλλονται σε τρομερά μπουρλότα και τινάζουν στον αέρα πολεμικά με τους ναυάρχους τους. Μοναστήρια, τόποι γαλήνης γίνονται οι μπαρουταποθήκες της ελευθερίας. Η Ελλάδα ολόκληρη ένα φλεγόμενο ηφαίστειο.
Ο Κολοκοτρώνης τονίζοντας τις αντίξοες συνθήκες κάτω από τις οποίες άρχισε η επανάσταση γράφει:
«Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς αν δεν είμεθα τρελοί δεν εκάμαμε την επανάσταση, διότι ηθέλαμε συλλογισθεί πρώτον δια πολεμοφόδια, καβαλαρία μας, πυροβολικό μας, πυριτοθήκες μας, ηθέλαμε λογαριάσει τη δύναμη την εδική μας και την τουρκική δύναμη».
Όμως δεν ήταν δυνατόν να λείψουν ούτε απ' αυτόν τον μοναδικό και ανεπανάληπτο αγώνα, οι εγωισμοί, οι αρχηγικές τάσεις, η ιδιοτέλεια, οι τάσεις πλουτισμού που οδήγησαν στις έριδες και τη διχόνοια με αποτέλεσμα τις εμφύλιες διαμάχες ωθώντας συγχρόνως τον Διονύσιο Σολωμό να αφιερώσει τους παρακάτω στίχους:
«Η διχόνοια που βαστάει ένα σκήπτρο η δολερή, καθενός χαμογελάει πάρτο λέγοντας και συ».
Από ευρύτερη σκοπιά η Ελληνική Επανάσταση, με τα δυνατά χτυπήματά της έκανε την αρχή στη διάλυση μιας αυτοκρατορίας.
Η φράση του «Αποφασίζω να δικαιώσω τους αδικημένους» λες και είναι ξεσηκωμένη από την «Αθηναίων Πολιτεία» του Αριστοτέλη και από επιτάφιους λόγους του 5ου και 6ου π.Χ. αιώνα. Κανείς άλλος αγωνιστής του '21, σαν το Μακρυγιάννη, δεν ενσάρκωσε το ιδανικό της Εθνικής Ελευθερίας και της πολιτικής Ελευθερίας του ατόμου.
Ο χαρακτήρας της Επανάστασης ήταν εθνικός, ήταν και ιδεολογικός - κοινωνικός, απελευθερωτικός. Ήταν τοπικός αλλά είχε και ευρωπαϊκή διάσταση.
Επικεφαλής αυτού του αγώνα ήταν η αστική τάξη που την αποτελούσαν έμποροι, ιδιοκτήτες βιοτεχνικών εργαστηρίων και καραβοκύρηδες. Ο κορμός του όμως ήταν η αγροτιά, το ένοπλο τμήμα - οι κλέφτες και οι αρματολοί. Οι Κοτζαμπάσηδες που από την οικονομική τους θέση βρίσκονταν κοντά στους Τούρκους κατακτητές και συνεργάζονταν μαζί τους στον κρατικό μηχανισμό, αντέδρασαν. Η εξέγερση απειλούσε τα δικά τους προνόμια.
Το Μάρτη του 1821 η ώρα της Ιστορίας εσήμανε. Στα λαγκάδια του Μοριά και στις ρεματιές της Ρούμελης αντιλάλησε η βροντή των καρυοφυλλιών. Τότε ξέσπασε απ' άκρη σ' άκρη η σωριασμένη από αιώνες μες στην ψυχή του φοβισμένου χωρικού αγανάκτηση και πόνος, βγήκε στο φως, και αντήχησε σαν κεραυνός εν αιθρία και κύμα θεριεμένο για να σαρώσει την απαίσια κυριαρχία του αιμοδιψή τυράννου. Στις 25 Μαρτίου ο σκλάβος, τιποτένιος ραγιάς με την φουστανέλα, που είχε πια καταλάβει ότι ο λυτρωμός του δεν θα έρθει από κανέναν άλλο, εκτός από τον εαυτό του, τις δικές του δυνάμεις, κηρύσσει και επίσημα την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Κι ανάβουν οι μάχες και δημιουργούνται ιστορικά ορόσημα: Αλαμάνα, Γραβιά, Βαλτέτσι, Τρίπολη, Χίος, Βασιλικά, Ψαρά, Μανιάκι, Μεσολόγγι, Ζάλογγο.
Πέρα απ' αυτά το '21 αντέχει σε θεώρηση πλατύτερη ανθρώπινη. Η εξέγερση των Ελλήνων έδειξε την ακαταμάχητη δύναμη που κρύβει το καταπατημένο δίκιο ενός αποφασισμένου για όλα λαού που δεν μπόρεσαν να τον λυγίσουν και να τον εμποδίσουν να φτάσει στην πραγμάτωση του σκοπού του. Έτσι στις 3 Φεβρουαρίου 1830 η Ελλάδα ανακηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος με τη Συνθήκη του Λονδίνου.
Σήμερα όμως είναι αλήθεια πώς ζούμε σε μια εποχή αντιηρωϊκή, που τα ιδανικά της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ανθρωπιάς, για τα οποία έγιναν αγώνες και θυσίες έχουν αμβλυνθεί.
Και τότε τι πρέπει να γίνει;
Ίσως θα πείτε: «Η εποχή σήμερα είναι δύσκολη για ηρωϊσμούς, δεν γεννάει πια ήρωες και τόσα άλλα».
Μα είναι λάθος.
Οι ήρωες της λευτεριάς υπάρχουν πάντα, απλώς έχουμε μάθει να τους ψάχνουμε πίσω από μεγάλα ονόματα, πίσω από «τρανταχτά» γεγονότα, ενώ εκείνοι είναι απλοί άνθρωποι, καθημερινοί που δεν ζουν χωρίς λευτεριά.
Ίσως ο Μακρυγιάννης να ήταν ένας απλός αγωνιστής του ’21 και όχι ο αγωνιστής της λευτεριάς και της δημοκρατίας εάν ο ίδιος δεν είχε γράψει τα απομνημονεύματά του, όχι για να διακριθεί ως συγγραφέας, αλλά για να πει την αλήθεια. Την αλήθεια εκείνων των γνήσιων αγωνιστών των πραγματικά ελεύθερων ανθρώπων. Εκείνων των αγωνιστών που πραγματικά θυσιάστηκαν και ενώ είχαν επενδύσει σε εκείνον τον αγώνα τα όνειρά τους, τις ελπίδες τους, είδαν τους αγώνες τους να μη δικαιώνονται απόλυτα. Προσπαθώντας να συνδέσουμε το τότε παρελθόν με το τότε παρόν θα επιμείνω στο στρατηγό Μακρυγιάννη, γιατί τον θεωρώ μαζί με τον Κολοκοτρώνη τις γνησιότερες μορφές λαϊκών αγωνιστών της λευτεριάς κατά τα χρόνια της επανάστασης του ’21 και κυρίως μετά το διώξιμο των Τούρκων, όταν ξένοι δυνάστες με άλλο όνομα διαφέντεψαν τον τόπο. Τότε που ο Μακρυγιάννης σήκωσε πάλι το καρυοφύλλι για να σώσει τη πατρίδα από την ξενολατρεία και τη καινούργια σκλαβιά. Η αγωνιστική προσπάθεια αυτή, ίδια με του 1821 αποτελεί ένα κορύφωμα παλληκαριάς, πατριωτισμού και ιδεολογικής συνέπειας. Ο Μακρυγιάννης έβλεπε, ένιωθε ότι η λευτεριά για την οποία αγωνίστηκαν, δεν αποκτήθηκε.
Ίσως για τον πραγματικό αγωνιστή της λευτεριάς δεν έφτανε μόνο η Εθνική Ελευθερία για να ζήσει με αξιοπρέπεια. Χρειάζεται και κοινωνική λευτεριά καθώς και ηθική.
Γι’ αυτό μέχρι το θάνατό του αγωνίζεται. Αυτούς τους ήρωες μην τους αναζητήσουμε σε μεγάλους τίτλους πίσω από ονόματα. Να τους ψάξουμε γύρω μας, μέσα μας. Υπάρχουν αγωνίζονται σιωπηλά. Είναι αυτοί που σέβονται τη λευτεριά των άλλων.
Γιάννης Πομόνης
Εκπαιδευτικός
Β΄Αντιπρόεδρος Ένωσης Επτανησίων Ελλάδας