Η τύχη το ‘θελε μέσα σε αυτό το κυκλοχρόνισμα να συνταιριάσουν τα μεγάλα σαλπίσματα. Η τύχη το ‘θελε μέσα σ’ αυτό το κυκλοχρόνισμα να συνταιριάξει το τέλος του εθνομάρτυρα Ρήγα με τα μεγάλα σαλπίσματα, με το πρώτο γλυκοχάραμα του μεγάλου μας εθνικού Διονυσίου Σολωμού, που με το δικό του τρόπο, με την ποίησή του, τη γεμάτη εθνικό παλμό, έμελλε να συνεχίσει το έργο του Ρήγα και να συνεγείρει τους σκλαβωμένους αδελφούς προς τον αγώνα για τη λευτεριά.
Ο Σολωμός είδε το φως της ζωής στην «Υλήεσσα» τη δασώδη, όπως την ονομάζει ο Όμηρος, στην ιερή πόλη του Αγίου της συγγνώμης, στο Fior di Levante, όπως την αποκαλούσαν οι Βενετοί στην κατάσπαρτη από λουλούδια και μυρωδιές, Ζάκυνθο.
Γεννήθηκε σε ένα φτωχόσπιτο της λαϊκής συνοικίας της Παλιάς Βρύσης το 1798.
Γνωρίζουμε με ακρίβεια, μόνο τη μέρα της βάπτισής του από τη ληξιαρχική πράξη «1798, Ιουνίου 8, εβαπτίσθη παιδίον αρσενικό φυσικόν, του ευγενούς κυρίου Κόντε Ν. Σολωμού και ονομάσθη παρά του αναδόχου αυτού εκλαμπρότατου κυρίου Αντωνίου Καπνίση Διονύσιος».
Ήταν λοιπόν γιος του Κόντε Νικολάου Σολωμού, εμπόρου, που είχε τότε το μονοπώλιο του ταμπάκο και της πεντάμορφης δουλεύτρας του, Αγγελικής Νίκλη, με την οποία παντρεύτηκε, αφού είχε πεθάνει η πρώτη του γυναίκα. Έτσι ο Διον. Σολωμός ήταν αριστοκράτης από τον πατέρα του, αλλά εθνικοποιημένος και ποπολάρος από τη μητέρα του. Συνταίριασμα αντιθέτων στοιχείων: της αρχοντιάς, του πλούτου και των γηρατειών από τη μία, και της ασημότητας, της φτωχολογιάς και των νιάτων από την άλλη, και σαν τέτοιος ο μικρός Διονύσιος υπήρξε μεγαλοφυία, που την καλλιέργησε βέβαια και κοντά σε άριστους και φωτισμένους δασκάλους.
Πρώτος του δάσκαλος αναφέρεται ο Νικόλαος Κασιμάτης και μετά ο Αντώνιος Μαρτελάος, ιεροδιδάσκαλος, πολύ μορφωμένος αλλά και ριζοσπάστης στις ιδέες που μάλιστα είχε πρωτοστατήσει στο κάψιμο του «Libro d’oro» δηλαδή της χρυσής βίβλου των ευγενών, στην πλατεία του Αγίου Μάρκου.
Οι ιδέες λοιπόν του Μαρτελάου, πότισαν τη νεαρή ψυχή του μικρού μαθητή του. Τρίτος και πολύ σημαντικός επίσης δάσκαλός του ήταν ο Ιταλός Santo Rossi, που βρέθηκε στη Ζάκυνθο διωγμένος από την Ιταλία για τις φιλελεύθερες ιδέες του. Αυτός δίδαξε στο Σολωμό και την ιταλική γλώσσα ‒ επίσημη τότε γλώσσα των Επτανησίων και τον συνόδεψε στην Ιταλία όταν, δεκάχρονος και ορφανός πια, ο Σολωμός πήγε για να συνεχίσει τις σπουδές του.
Ο Σολωμός από παιδί, ξεχώριζε για την ευγένειά του, τη βαθιά θρησκευτικότητα, την ειλικρίνεια, τη γενναιοδωρία, την ανθρωπιά, αλλά και για το ατίθασο του χαρακτήρα του και το πείσμα του, στοιχεία που θα φανούν κατά τη διάρκεια της παραμονής και φοίτησής του στα διάφορα ιταλικά Σχολεία, όπως της Βενετίας, της Κρεμόνας, και του Πανεπιστημίου της Παβίας, που γράφτηκε για να σπουδάσει Νομικά, αλλά που δεν πήρε δίπλωμα γιατί η μαγεία της ιταλικής ποίησης, της ποίησης του Δάντη και του Πετράρχη, που τη μελέτησε τόσο πολύ στη διάρκεια της παραμονής του στην Ιταλία, τον είχε επηρεάσει περισσότερο από τη νομική επιστήμη.
Θα επιστρέψει στη γη που τον γέννησε, στη πανέμορφη Ζάκυνθο το 1818, 20 χρόνων νέος, στην ακμή της ηλικίας του, γεμάτος νοσταλγία για τη γενέτειρά του αλλά και πλημμυρισμένος από τις φιλελεύθερες ιδέες, που καλλιεργούσαν τότε τα ιταλικά πανεπιστήμια. Γνώριζε άριστα την ιταλική γλώσσα και είχε πλούσια ανθρωπιστική μόρφωση και ιδιαίτερα επιδόσεις στην ποίηση, γράφοντας όμως μόνο στα ιταλικά.
Την Ιταλία που τον γέμισε με τα άνθη της επιστήμης, δεν θα την επισκεφτεί ποτέ ξανά.
Στη Ζάκυνθο λοιπόν θα ζήσει τα επόμενα δέκα χρόνια, μέχρι το 1828. Εδώ θα νιώσει μέσα του όλο το πάθος και τον παλμό της Εθνεγερσίας. Είναι παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης και τότε η Ζάκυνθος, αν και Αγγλοκρατούμενη, ευρισκόμενη πολύ κοντά στο Μοριά και τη Ρούμελη, είναι τόπος μυστικών συναντήσεων και διεργασιών κορυφαίων στελεχών του ξεσηκωμού. Πολλά τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας στη Ζάκυνθο και ο ίδιος ο ποιητής, που ορκίζονται να προσφέρουν το αίμα τους για τη Λευτεριά της ταλαίπωρης πατρίδας στο γραφικό και απόμερο εκκλησάκι του Αϊ-Γιώργη των Λατίνων ή των Φιλικών, όπως ονομάστηκε αργότερα.
Γρήγορα ο ποιητής ενσωματώνεται στη ζακυνθινή κοινωνία. Επικοινωνεί με όλους: Κόντηδες, απλούς ανθρώπους, αλλά και ανθρώπους της τέχνης και επαναστάτες. Μοναδικός σκοπός του, η Τέχνη, που τώρα θέλει να της δώσει ελληνική ταυτότητα και την Ελευθεριά. Αρχίζει δειλά - δειλά να γράφει τα ποιητικά του σχεδιάσματα στα ελληνικά, σε απλή δημοτική γλώσσα ‒ ύστερα και από την προτροπή του Σπυρ. Τρικούπη και αγωνίζεται να μάθει την ελληνική μητρική γλώσσα καλά.
Ακούει, διαβάζει, γράφει, διορθώνει μέχρι που καταφέρνει να φτιάξει τη δική του εκφραστική γλώσσα, με την οποία πλαστουργήθηκαν οι ωραιότεροι στίχοι της φυλής μας. Όταν τα σήμαντρα σημαίνουν τις μεγάλες ώρες της Εθνεγερσίας του 1821 και έχει γίνει το μεγάλο άλμα του έθνους προς τα πεπρωμένα του, τότε ο Διον. Σολωμός 23 χρόνων, νέος με πάθος, όραμα και δύναμη, στη κόψη του σπαθιού την τρομερή αρχίζει να γράφει στο όνομα της ελευθερίας. Γράφει τον ύμνο στην Ελευθερία, που έμελλε να γίνει και ο εθνικός μας ύμνος μελοποιημένος από τον Κερκυραίο μουσικό Μάντζαρο.
Καθισμένος στην έπαυλη του Στράνη στη ρίζα ενός περναριού, μέσα στην απέραντη σιωπή της φύσης, με τη σκέψη στα αδέλφια που πολεμούν, γράφει ασταμάτητα, σβήνει και γράφει και δακρύζει.
Σε λίγο ο ύμνος στην Ελευθερία είναι έτοιμος και κυκλοφορεί ως ποίημα αλλά και σαν τραγούδι από στόμα σε στόμα σε όλη τη Ζάκυνθο και γρήγορα θα ξεπεράσει τα στενά σύνορα του νησιού για την άλλη Ελλάδα και μετά πιο πέρα στον κόσμο, αφού μεταφράστηκε στις περισσότερες ξένες γλώσσες. Μετά θα ακολουθήσουν άλλες μεγάλες ποιητικές δημιουργίες του Σολωμού.
Το 1828 φεύγει από τη Ζάκυνθο σέρνοντας πίσω του πολλές δάφνες. Το δάκρυ των Ζακυνθινών θα γίνει χαρά για τους Κερκυραίους. Η Κέρκυρα γενικά ήταν τότε πολιτικό κέντρο και πολύ κοντά στην Ευρώπη. Στην Κέρκυρα θα δει πια μια αλλιώτικη ζωή.
Ευχάριστος με το διεισδυτικό βλέμμα, την καλή πάντα διάθεση και την αίσθηση του αστείου Σολωμού. Γίνεται όμως ολιγόλογος, μελαγχολικός και σκυθρωπός χωρίς βέβαια ποτέ να χάσει την μεγαλοπρέπεια, την αρχοντιά και την ευγένεια του παρουσιαστικού του. Τα γυρίσματα της ζωής με τα δυσάρεστα γεγονότα, τα οικογενειακά κλυδωνίζουν την ευαίσθητη ψυχή του Σολωμού αλλά και την υγεία του.
Ο θάνατός του το 1857 προξένησε άλγος στην Επτανησιακή κοινωνία. Η Βουλή της Επτανήσου κήρυξε δημόσιο πένθος. Η Ζάκυνθος έμεινε άφωνη και βαθιά πικραμένη και του απέδωσε τις τιμές που του ταίριαζαν.
Οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του το 1865, ένα χρόνο μετά την ενσωμάτωση της Ελλάδας με τα Ιόνια Νησιά έγινε και η μεταφορά των οστών στη γενέτειρα γη και σήμερα αναπαύονται μαζί με τα οστά του άλλου μεγάλου συμπατριώτη Κάλβου στο Μαυσωλείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων.
Μοναχή το δρόμο επήρες
εξανάλθες μοναχή
δεν είναι εύκολες οι θύρες
εάν η χρεία τες κουρταλεί
Ναι αλλά τώρα αντιπαλεύει
κάθε τέκνο σου με ορμή
και ακατάπαυστα γυρεύει
ή τη νίκη ή τη θανή
Αλλά και το έθνος ολόκληρο ‒ άγρυπνος φρουρός της ιστορικής και πνευματικής κληρονομιάς τίμησε πολλές φορές τη μνήμη του.
Ο Σολωμός ζωντάνευσε εκτός των άλλων μια επική τραγωδία και απαθανατίζει το ρημαγμένο νησί των Ψαρών. Μέσα από τους τάφους προβάλει η ελευθερία. Είναι η ζωντανή ύπαρξη, δείχνει το τοπίο:
«Ολόμαυρη είναι η ψηλότερη ράχη των Ψαρών. «Περπατώντας» δείχνει ζωντανά την παρουσία της Δόξας.
Περπατώντας στην ψηλότερη κορφή του ερημωμένου νησιού.
«Μελετά», φανερώνει ο Σολωμός μια έντονη μνήμη.
Δεν μπορεί να ξεχάσει τα παλικάρια. Συλλογίζεται.
Η Δόξα ως δημιούργημα των παλικαριών είναι δεμένη με τον τραγικό χώρο. Περιβάλει την κόμη της στεφάνι καμένο από τα τελευταία λίγα χορτάρια.
Δόξα-Ψαρά και Σολωμός είναι τρεις έννοιες ταυτόσημες.
Σεμνότητα, σοβαρότητα, αρμονία διαχέει όλο το επίγραμμα.
Τα τρία ρήματα (περπατώντας, μελετά, φορεί) είναι φορείς της ουσίας ενός πένθιμου ιστορικού γεγονότος.
Το Μεσολόγγι είναι ποίηση γραμμένη με αίμα και φλόγα από την πιο καθαρή και υψηλή πνοή.
Η νύχτα της εξόδου μένει πάντα ανάμεσα στις πολυτιμότερες νύχτες της ανθρωπότητας.
- Κάθε ελεύθερος άνθρωπος είναι Δημότης Μεσολογγίου.
- Όπου η Αρετή υψώνει τη δικαίωση της εποποιίας των ανθρώπων εκεί υπάρχει Μεσολόγγι.
Όπου η παιδεία θεμελιώνει το ελεύθερο φρόνημα των πολιτών εκεί απλώνεται βάθρο και κρηπίδωμα το Μεσολόγγι.
Και εμείς απόψε εδώ, με συγκίνηση νιώθοντας βαθιά μέσα μας το βάρος της ιστορίας και της κληρονομιάς μας ας κλείσουμε για μια μόνο στιγμή στην καρδιά μας τη μορφή του, αλλά η μνήμη μας ας είναι άσβηστη για κείνον που μας έδωσε την περηφάνεια να λέμε πως είμαστε Έλληνες, αλλά ότι ζούμε στη Ζάκυνθο και έχουμε την ίδια πατρίδα με κείνον.
Ήταν αυτός που αγωνίσθηκε «για γλώσσα και λευτεριά, βγαλμένη απ’ τα κόκκαλα των Ελλήνων τα ιερά».
Ο Σολωμός έχει φαντασία, αλλά όχι αχαλίνωτη. Μια φαντασία που κινείται στα πλαίσια της αντικειμενικότητας. Ο Σολωμός δεν είναι ο ποιητής της καρδιάς, αλλά κυρίως της σκέψης, τούτο σημαίνει πως είναι τεχνίτης της ποίησης.
Τέτοιος ήταν λοιπόν και έτσι δούλευε ο Σολωμός, για να αφήσει σε όλους εμάς μια παρακαταθήκη ότι μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι ακόμη και όταν από παντού μας πολιορκούν ορατοί και αόρατοι εχθροί ακόμη και μέσα στα σίδερα της φυλακής μας, αρκεί να μένουμε «Με πάντα ανοικτά, πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μας.
Σε μια εποχή ωμού πρακτικισμού, ατομιστικής εσωστρέφειας και ελαφρότητας, το Επτανησιακό υπόδειγμα, εκείνης της εποχής, διδάσκει το ευγενές πνεύμα, τον ιδεαλισμό, τη θυσία του ατομικού προς όφελος του συλλογικού, την αγάπη για το υψηλό, τον αγώνα για το ωραιότερο και γλυκύτερο αγαθό, την ελευθερία.
Οι μεγαλειώδεις κορυφώσεις του Επτανησιακού πνεύματος θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή ανανέωσης, να θρέψει με τους χυμούς του το πνεύμα μας, γιατί σε μια εποχή επικινδυνότητας δεν υπάρχει άλλος δρόμος και άλλη διέξοδος. Η περίπτωση του Σολωμού είναι εθνική υπόθεση γιατί ανόρθωσε τον πολιτισμό μας σε μια εποχή εξαιρετικής κρίσης του Ελληνισμού.
Σήμερα πρέπει όλοι, κυρίως δε η νεολαία μας να λάβουμε στα σοβαρά την ειδοποίηση των γεγονότων στη γειτονιά μας και παγκόσμια όχι ως είδηση, αλλά ως συνείδηση.
Δεν πρέπει να τυλίγουμε στη λήθη τα γεγονότα, αλλά να ανακαλούμε στη μνήμη το ιστορικό παρελθόν είτε για να επαναλάβουμε το μεγαλείο του, είτε για να αποφύγουμε τον όλεθρό του. Πρέπει να διδάσκεται και να γνωρίζεται η ιστορία μας.
Ας κρατάμε πάντα στο μυαλό μας ότι η εξασφάλιση της διαχρονικότητας της κοινής μας ιστορίας εξασφαλίζει τη διαχρονικότητα της ίδιας της ύπαρξής μας.
Γιάννης Πομόνης
Συνταξιούχος Εκπαιδευτικός
Β΄Αντιπρόεδρος Ενώσεως Επτανησίων Ελλάδας