Ν. Ε. Καραπιδάκης
Στη σημερινή μας ομιλία θα θέλαμε να σταθούμε στην αφήγηση της ζωής τριών ανθρώπων, τριών Επτανησίων. Να παρακολουθήσουμε τη δράση τους, τον ρόλο τους στην ένωση των Επτανήσων και τις προσωπικές τύχες τους, όταν πια η πολυπόθητη Ένωση είχε ολοκληρωθεί. Πρόκειται για τον Ηλία Ζερβό Ιακωβάτο, τον Ιωσήφ Μομφεράτο και το Κωνσταντίνο Λομβάρδο. Ανήκαν και οι τρεις στο ίδιο κόμμα, το πρώτο πολιτικό κόμμα αρχών όπως έχει ονομαστεί, το κόμμα των Ριζοσπαστών.
Το κόμμα των Ριζοσπαστών, ως γνωστόν, και γενικότερα το κίνημα του ριζοσπαστισμού, είχε τις ιδεολογικές πηγές του στις γαλλικές επαναστάσεις του 1789 και του 1848 και στα παράγωγά τους, δηλαδή στον ιταλικό καρμποναρισμό του 19ου αιώνα. Ξεκίνησε όμως στα Επτάνησα με χαρακτήρα περισσότερο εθνικό και απελευθερωτικό χωρίς να παρατηρείται, ούτε από τα πρώτα χρόνια του, συμφωνία των επιφανών μελών του ως προς ένα μείζον πολιτειακό ζήτημα της εποχής, δηλαδή το ζήτημα της συνταγματικής βασιλείας ή της αβασίλευτης δημοκρατίας αλλά ούτε και ως προς τον κοινωνικό προσανατολισμό του κόμματος. Μετά τα πρώτα χρόνια της επαναστατικής ορμής των ετών 1848-1852, που είχαν ως κέντρο την Κεφαλονιά και κατά τα οποία κυριάρχησαν οι φυσιογνωμίες του Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου και του Ιωσήφ Μομφεράτου, το κίνημα θα αναπτυχθεί και στην Ζάκυνθο κατά τα χρόνια του 1852-1858, οπότε και θα κυριαρχήσει η προσωπικότητα του Κωνσταντίνου Λομβάρδου. Τη μετατόπιση αυτή προς τον Λομβάρδο διευκόλυνε η εξορία των δυο κεντρικών προσώπων της προηγούμενης περιόδου, του Ηλία Ζερβού δηλαδή και του Ιωσήφ Μομφεράτου. Κατά τη δεύτερη αυτή περίοδο το κόμμα θα περιορίσει το πρόγραμμά του μόνο στον σκοπό της Ένωσης και ουσιαστικά θα διασπαστεί αφού πολλά από τα μέλη του θεώρησαν ότι προδίδονται οι δημοκρατικές αρχές του. Ο Κ. Λομβάρδος θα γίνει ο αρχηγός των «νέων» Ριζοσπαστών, των «Ενωτιστών», αφήνοντας δυσαρεστημένα τα παλιά και ιστορικά μέλη του κόμματος, Ζακυνθίους και Κεφαλονίτες, όπως τους Δημήτριο Καλλίνικο, Γεώργιο Βερύκιο, Ιωσήφ Μομφεράτο κ.α. Μια πρώτη παρατήρηση που μπορούμε να κάνουμε σ’αυτό το σύντομο ιστορικό είναι ότι αν και το κίνημα είχε ξεκινήσει ως φορέας επαναστατικών ιδεών, ως κίνημα εθνικής και κοινωνικής απελευθέρωσης, περιόρισε σιγά-σιγά τις φιλοδοξίες του στην Ένωση των Επτανήσων με το Βασίλειο της Ελλάδας. Ότι, επίσης, το κίνημα μετατράπηκε σε κόμμα αρχηγικό, περιορίζοντας αν όχι αποβάλλοντας τον αρχικό χαρακτήρα του.
Ας έρθουμε τώρα στα πρόσωπα που μας ενδιαφέρουν.
Πρώτο χαρακτηριστικό και των τριών αυτών προσώπων, αν συγκρίνουμε τις βιογραφίες τους, ήταν η κοινωνική καταγωγή τους. Ανήκαν και οι τρεις στην τάξη των μορφωμένων με έμμεσες ή άμεσες σχέσεις με την αρχοντική τάξη.
Ο Ζερβός (1814-1894) καταγόταν από τα Γριζάτα Σάμης και ο ίδιος προέβαλε τη «χωριάτικη» καταγωγή του. Ένας κλάδος της οικογένειας από τα Γριζάτα, που περιλαμβάνει τα ονόματα του Ηλία και του Ιακώβου είναι, ωστόσο, εγγεγραμμένος στη «Χρυσή Βίβλο» του αρχοντολογίου, του έτους 1799. Ίσως η προβολή της χωριάτικης καταγωγής εκ μέρους του Ηλία Ζερβού να οφειλόταν στην αντιπαλότητά του με άλλους άρχοντες. Οι αντίπαλοί του άλλωστε θα τον αποκαλέσουν αρχοντοχωριάτη. Ανήκε, όπως κι αν έχει, στους μορφωμένους ανθρώπους που λόγω σπουδών και οικονομικής επιφάνειας είχαν λόγο στα πολιτικά πράγματα.
Ο Ιωσήφ Μομφεράτος (1816-1888) επίσης Κεφαλονίτης καταγόταν από μια φραγκική οικογένεια ή μπορούσε να διεκδικήσει αυτήν την παλαιά καταγωγή, όπως άλλωστε υποδεικνύει και το όνομά του.
Ο Κωνσταντίνος Λομβάρδος (1820-1888), Ζακύνθιος, ήταν παρόμοιας καταγωγής, αν προσέξουμε και το δικό του όνομα.
Και οι τρεις, κατά τη διάρκεια της Αγγλικής Προστασίας, εντάχθηκαν και απετέλεσαν κεντρικές φυσιογνωμίες του κόμματος των Ριζοσπαστώνˑ αντιπροσωπεύοντας ο καθένας και μια διαφορετική τάση του κόμματος. Σ’αυτό το σημείο επιβάλλεται και μια δεύτερη παρατήρηση, ότι δηλαδή ο ριζοσπαστισμός ήταν συνδεδεμένος με τις πολιτικές ελίτ των Επτανήσων, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο είχαν αναδιοργανωθεί μέσα στο πλαίσιο αυτονομίας που τους είχε επιτρέψει η Αγγλική Προστασία. Άλλοι από την πολιτική ελίτ ταυτίστηκαν με την υποταγή, οι λιγότεροι, και ονομάστηκαν Καταχθόνιοι, άλλοι με την πολιτική των μεταρρυθμίσεων εντός του πλαισίου της Προστασίαςˑ δεν αρνούνται την Ένωση αλλά δεν την επισπεύδουν· και οι άλλοι τέλος, οι Ριζοσπάστες, ταυτίστηκαν με την Ένωση, αλλά δεν περιόριζαν το πρόγραμμά τους σ’αυτήν.
Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, νομικός με σπουδές στην Ιόνια Ακαδημία και στην Πίζα, εκδότης της Εφημερίδας «Ο Φιλευλεύθερος», πίστευε στις μεγάλες αρχές της μεγάλης, όπως ονομάζεται, επανάστασης του 1789, δηλαδή στις αρχές της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφότητας. Το πολιτικό του πρόγραμμα κυριαρχείται από την αρχή της απελευθέρωσης των εθνοτήτων, και από την αντίθεσή του προς κάθε δεσποτισμό και τυραννία. Χωρίς να απουσιάζουν οι αναφορές, μέσα στα πολυάριθμα γραπτά του, στην πρόοδο, τα φώτα και τον πολιτισμό του αιώνα του, παρέμεινε μετριοπαθής ως προς τα μείζονα προοδευτικά ζητήματα της εποχής του. Κατά τη διάρκεια της ζωής του θα ζήσει δύο επαναστάσεις ή καλύτερα δυο κινήματα, αυτό της Κεφαλονιάς του 1848, που κατέστειλαν βίαια οι Βρετανοί, και αυτό κατά του βασιλέα Όθωνα, που οδήγησε και στην έξωσή του. Για το πρώτο το 1848 θα είναι ενθουσιώδης και θα γράψει : Ανέτειλε τέλος πάντων και η ελευθεριοπάροχος εποχή του 1848. Η εποχή αύτη…δεν ήτον έργον της τυφλής ειμαρμένης, δεν ήτον αποτέλεσμα στιγμιαίου παροξυσμού, ουδέ απόρροια αναρχικών ιδεών…ήτο συνέπεια των παρανομιών των δυνατών της γης, ήτο το προϊόν των καταπιέσεων και της αισχράς απάτης του απολυτισμού…
Αργότερα όμως, το 1862, καταδίκασε την έξωση του Όθωνος ως ολέθρια : Αι επαναστάσεις, όσαι δεν είναι το εξαγόμενον ωρίμων γενικών ιδεών, αλλά κινήματα ατομικών φιλοδοξιών και εκδικήσεων ή υποκινήσεις ξένων εισηγήσεων, διαφθείρουν και καταστρέφουν τους λαούς. Θα πάρει σε κάθε περίπτωση αποστάσεις από την όποια κοινωνική απόχρωση έπαιρνε ο ριζοσπαστισμός μέσα από τις ιδέες του Ιωσήφ Μομφεράτου.
Ο Ιωσήφ Μομφεράτος, γεννημένος στο Προάστιο του Κάστρου της Κεφαλονιάς το 1814, είχε σπουδάσει νομικά στο Παρίσι και στην Πίζα αλλά δεν άσκησε τη δικηγορία. Παρέμεινε διανοούμενος και πολιτικός. Έδρασε δίπλα στον Ζερβό από τις πρώτες ημέρες του ριζοσπαστισμού. Εξορίστηκε κι αυτός και εξέδωσε σημαντικές εφημερίδες, την «Αναγέννηση» και τον «Αληθινό Ριζοσπάστη». Στο δικό του πολιτικό πρόγραμμα, κεντρική θέση είχε η κυριαρχία του λαού και το «δόγμα», όπως το ονόμαζε, της ισότητος, ελευθερίας και αδελφότητος. Θα λέγαμε ότι ήταν ο πιο ριζοσπαστικός απ’ όλους τους ριζοσπάστες, αφού δεν περιορίστηκε στην αυτονόητη απελευθέρωση των δεδουλωμένων λαών αλλά πήγε πέρα απ’αυτήν, εισάγοντας στη συζήτηση το «κοινωνιστικό» περιεχόμενο που ο αντίπαλός του Λομβάρδος δεν θα διστάσει ν’ αποκαλέσει – χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά τη λέξη στη γλώσσα μας –, «κουμουνισμό». Αυτή η διαφωνία γύρω από την κοινωνική διάσταση του κόμματος, θα είναι ίσως και το κυριότερο σπέρμα της πρώτης διάσπασης των επτανησίων ριζοσπαστών. Οι ερμηνευτές του χαρακτήρα του κινήματος θα αποκαλέσουν αυτή τη διάσταση «δημοκρατικομουνισμό» και τους οπαδούς της «σοσιαλιστάς» και «κομουνιστάς», σπεύδοντας να τους κατατάξουν στην μειοψηφία και να πάρουν τις αποστάσεις τους απ’αυτούς. Αν αυτοί οι χαρακτηρισμοί, που προέρχονταν από τους αντιπάλους του Μομφεράτου και κυρίως από τον Κωνσταντίνο Λομβάρδο, μπορούν να χαρακτηρισθούν ως υπερβολικοί, ήταν βέβαιο ότι οι πολιτικές του απόψεις ήταν πιο προχωρημένες από αυτές του Ζερβού Ιακωβάτου, αφού ο Μομφεράτος τάχθηκε υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, πρεσβεύοντας την αναδιοργάνωση της πολιτείας δι’ανιδρύσεως καταλλήλου πολιτεύματος ήτοι δι’ εγκαθιδρύσεως αληθώς ελευθέρων πολιτικών και κοινωνικών θεσμών. Αντιθέτως προς αυτόν ο Ζερβός Ιακωβάτος θεωρούσε, όπως είδαμε, την έξωση του Όθωνα ολέθρια.
Η παρατήρησή μας εδώ είναι ότι ριζοσπαστισμός του ενός περιοριζόταν στην απελευθέρωση του έθνους, ενώ ο ριζοσπαστισμός του άλλου προχωρούσε στα επόμενα βήματα μιας πλήρους πολιτικής απελευθέρωσης, ουσιαστικά κοινωνικής, ακόμα και αν δεν την ονόμασε ακριβώς έτσι. Επομένως ο επτανησιακός ριζοσπαστισμός ήταν εξαρχής βαθειά διαιρεμένος, ως προς τις ουσιαστικές του επιλογές. Ορισμένες κοινές θέσεις δεν μπορούσαν να καλύψουν τις μεγάλες διαφορές. Από τις διαφορές αυτές επωφελήθηκε ο Κωνσταντίνος Λομβάρδος.
Γεννημένος στη Ζάκυνθο αυτός, το 1820, είχε σπουδάσει ιατρική στο Μόναχο, στη Γαλλία και στην Ιταλία. Η εξορία του Ζερβού Ιακωβάτου και του Μομφεράτου τον διευκόλυνε ίσως ν’ αναδειχτεί σε κορυφαίο στέλεχος του κόμματος. Θα ξεκαθαρίσει γρήγορα ότι από τον ριζοσπαστισμό κρατούσε μόνο μια διάσταση, την εθνική. Όπως θα γράψει προς τον Μομφεράτο: Πότε φίλτατε ο λαός της Επτανήσου συνεταύτισε το ζήτημα της εθνικής αποκαταστάσεως μετά του ζητήματος της εφαρμογής της Δημοκρατίας εις το πολίτευμα, και του κοινωνισμού ή κουμουνισμού εις την πολιτείαν; Η διάσταση δεν μπορούσε να είναι πιο σαφής. Η μετατόπιση του Λομβάρδου σε πιο συντηρητικές θέσεις αποτυπώνεται και στο γεγονός ότι δεν δημοσίευσε ποτέ το μέρος του βιβλίου του που αφορούσε την ιστορία της Βρετανικής Προστασίας. Έχει ειπωθεί, βασίμως κατά τη γνώμη μας, ότι φτασμένος πια πολιτικός ο Λομβάρδος, μέλος του Ελληνικού Κοινοβουλίου, δεν επιθυμούσε να προκαλέσει κοινωνική δυσαρέσκεια στους παλιούς πολιτικούς του αντιπάλους, που τώρα πλέον θα ήταν πιθανώς φηφοφόροι του. Δεν πρέπει ωστόσο να αποσιωπήσουμε τον σημαντικό ρόλο και τις σημαντικές επαφές του Λομβάρδου στις σχέσεις με τον Γαριβάλδη και τον ιταλό βασιλιά Βίκτορα Εμμανουήλ, με σκοπό την εξέγερση και την απελευθέρωση της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Ίδρυσε μάλιστα ένα σχετικό κομιτάτο στη Ζάκυνθο αλλά και στην Αθήνα, με ευρύτατη κοινωνική δικτύωση, αν κρίνουμε από τα ονόματα της αθηναϊκής κοινωνίας που ήταν μέλη του. Προσπάθησε δηλαδή να μετατρέψει το ενωτικό ζήτημα των Επτανήσων σε ζήτημα διεθνούς πολιτικής, εμπλέκοντας σ’αυτό και ξένες δυνάμεις και ξένους βασιλιάδες, προσβάλλοντας τα αντιβασιλικά αισθήματα του Μομφεράτου.
Αυτές οι πρωτοβουλίες του Λομβάρδου απετέλεσαν και την αιτία της ολοκλήρωσης της διάσπασης των Ριζοσπαστών, αφού ο πρωτεργάτης της ενωτικής ιδέας Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος διαφώνησε με τις πρωτοβουλίες του Λομβάρδου και οι οποίες, είναι αλήθεια, στηρίζονταν στη βοήθεια της διεθνούς διπλωματίας και, όπως είπαμε, σε ξένες δυνάμεις. Ο Ηλίας Ζερβός διαφώνησε τόσο έντονα με τον Κωνσταντίνο Λομβάρδο που αν και πρωτεργάτης του ενωτικού κινήματος, αν κι είχε εξοριστεί για πολλά χρόνια, εξαιτίας του θάρρους του να ζητήσει την Ένωση από τη βήμα της Ιονίου Βουλής, έφτασε στο σημείο να ζητήσει από τον βρετανό Αρμοστή να καθυστερήσει την ένωση των Επτανήσων με το βασίλειο της Ελλάδος. Θα αποκαλέσει τον Λομβάρδο «αγύρτη». Ήταν μια ειρωνεία της ιστορίας, αφού τώρα, –βρισκόμαστε στον τελευταίο χρόνο της Αγγλικής Προστασίας –, την ένωση με την Ελλάδα την πρότεινε η ίδια η Βρετανία, αφαιρώντας πολύ από το βάρος του πολύχρονου αγώνα των Ριζοσπαστών. Ο κύριος στόχος του προγράμματός των υλοποιούνταν από τον κύριο αντίπαλό τους. Οι κοινωνικές ιδέες που είχαν εκκολαφθεί μέσα στους αγώνες τους, είχαν ούτως ή άλλως εξανεμιστεί από την τροπή που πήραν τα πράγματα.
Ο Ζερβός Ιακωβάτος θα αποσυρθεί ουσιαστικά από την πολιτική και θα αφιερωθεί στη σύνταξη ενός σχεδόν αυτοβιογραφικού έργου, μέσα από το οποίο θα γράψει και θα προσπαθήσει να καταλάβει τι συνέβη με το κόμμα των ριζοσπαστών. Μας άφησε, εκτός από την πολιτική του δράση και το εν γένει σημαντικό συγγραφικό έργο, μια πολιτική ιστορία της Επτανήσου κατά τον 19ο αιώνα, καθώς και ένα συγκινητικό έργο για την ιστορία της εξορίας του. Ας μην εξιδανικεύουμε ωστόσο. Ο Ζερβός Ιακωβάτος, όπως κι άλλοι ριζοσπάστες, θα ταυτίσουν την εθνική ενότητα με μια ανελεύθερη και φυλετική ιδεολογία που απέκλειε τις μειονότητες, τους Εβραίους ιδίως.
Ο Ιωσήφ Μομφεράτος, μας άφησε μια πλούσια παρακαταθήκη και μια πλούσια συμβολή στην ιστορία των σοσιαλιστικών ιδεών και θα παραμείνει ένας δυναμικός βουλευτής του ελληνικού κοινοβουλίου που αμφισβητούσε ως το τέλος τα προνόμια του στέμματος. Είναι αυτός που ονόμασε τον βασιλέα «εστεμμένο εγκληματία» κατά την προεκλογική περίοδο του 1868.
Ο Κωνσταντίνος Λομβάρδος συνέχισε σε μια λαμπρή σταδιοδρομία βουλευτή και κομματάρχη, στη Ζάκυνθο και στην Αθήνα έως το 1888, κυριαρχώντας στον πολιτικό χώρο, συγκροτώντας μια τυπική πολιτική προσωπικότητα του 19ου αιώνα αφιερωμένη στη Μεγάλη Ιδέα. Η πολιτική του διαδρομή ξεπερνάει τη σημερινή μας ομιλία.
Σε κάθε περίπτωση όμως μπορούμε να διακρίνουμε, και στου τρεις, την άνοδο, τη διάχυση και την ωρίμανση των δημοκρατικών ιδεών κατά τον 19ο αιώνα. Την ορμή των πρώτων χρόνων, τν βαθμιαίο περιορισμό της δυναμικής τους και τέλος την κανονικοποίησή τους μέσα από τα δίκτυα της παραδοσιακής πολιτικής.